Nakon što je u osvit proglašenja NDH, komandant odbrane Sremske Mitrovice, Vojislav Marković u aprilu 1941. predao vlast u ruke vođi Hrvatske seljačke stranke, advokatu dr Petru Gvozdiću, počelo se sa obrazovanjem ustaškog upravnog aparata.
„Po kazivanju nekih učesnika u događaju, Gvozdić je okupljenima u Vojnom okrugu rekao da ima vezu sa Kvaternikom u Zagrebu“ te da je i on iz svog zagrebačkog stana potvrdio da se Mitrovica stavlja na raspolaganje ustaškom povereniku i tako i formalno priključuje Nezavisnoj Državi Hrvatskoj. Neposredno pošto je Gvozdić i formalno preuzeo upravu u svoje ruke, izvešane su bele zastave, a pukovnik Marković vlast nad vojnom upravom predaje Hrvatu Ivanu Klišaniću.
Već 12. aprila, Gvozdić je na čelu Glavnog ustaškog stana u Mitrovici. Prvi gradonačelnik okupiranog grada, bio je advokat dr Ivan Lončarević. Njega je na tom mestu nasledio Franjo Brindl. Sva važnija mesta u gradu bila su izlepljena obaveštenjima o proglašenju NDH, a „župnik dr Franjo Rački održao je u katoličkoj crkvi svečano bogosluženje, pozdravljajući pobedu nemačkog oružja i osnivanje ustaške države.“ Srbima je po ulicama javno prećeno „da će ih sve poubijati kao pse i poklati kao svinje.“
Vrlo brzo po uspostavljanju novih vlasti, zaživeo je u gradu ustaški aparat koji je svoja uporišta nalazio u birokratskom sistemu i duhu nekadašnje bečke carevine. Uspostava nemačko-hrvatske (ustaške) vlasti u Sremskoj Mitrovici delovala je kao osveta za novembar 1918. kada su srpske trupe ušle u Srem i omogućile njegovo ujedinjenje sa Srbijom. Ono što je za Srbe bilo oslobođenje, ispostaviće se, za Hrvate je bila okupacija, a srpska želja da govore svojim jezikom i pišu svojim pismom, razumevana je kao asimilacija Hrvata i nasilno nametanje srpskog identiteta.
„Povampirene su institucije i rečnik iz doba Austro-Ugarske; opštine su postale općinska poglavarstva, sresko načelstvo kotarska oblast, žandarmerijske stanice oružničke postaje. Policija se zvala redarstvo, a žandarmerija oružništvo, pa su oni najpre počeli da funkcionišu.“
U pogledu vojnih formacija, u gradu su se tada nalazili Štab 750. puka 718. nemačke divizije, 2. bataljon 750. puka, jedna baterija 1. dviziona 668. artiljerijskog puka, 6. četa 2. bataljona 6. pešačkog domobranskog puka, 2. ustaški bataljon 1. puka, jake snage žandarmerije i Vojni okrug.
Formiranje i podela vlasti između Nemaca i Hrvata u gradu
Komandant grada bio je Johan Sondermajer, a glavna zgrada komande nemačke vojske smeštena je najpre u Vojnom okrugu, pa u kući Ćire Milekića na Žitnom trgu i na kraju u Srpskom domu. U zgradi Sokolskog doma u današnjoj Masarikovoj, bio je smešten „Kulturbund“ koji je vodio evangelistički sveštenik Julijus Šorling koji je iz Nemačke u Mitrovicu na službovanje došao neposredno pred početak rata.
Domobrani su smešteni u kasarni jugoslovenske vojske, na prostoru današnje „Carske palate“, dok su ustaše bile razmeštene po mitrovačkim školama. Gro njih boravilo je u „Hrvatskom domu“.
U takvoj atomsferi, „Ustaše su prišle obrazovanju svog mesnog rukovodstva u gradu – tabora, i sreskog centra – logora.“ Jednom uspostavljeni, tabor i logor samo su dodatno pojačali teror nad Srbima. Zaduženi za red unutar samog grada, ovi organi su odlučivali o životu i smrti, o pravu na stanovanje u sopstvenim domovima, pozivali na odmazdu i proterivanje, pa tako Marko Lamešić, ustaški poverenik za „istočnu Slavoniju“ i predratni funkcioner rumskog HSS-a, potpisuje plakat po kojem svi Srbi naseljeni u Sremu posle 1918. moraju da napuste NDH.
Na čelu Ustaškog redarstva u Mitrovici tih dana, nalazio se Rudolf Landrec. „On je isleđivao sve delikte političke prirode, a svoju vlast rasprostirao je ne samo na Sr. Mitrovicu nego i na ostale okolne srezove. Prisni saradnici ovog redarstva, pored osoba koje su njemu bile zaposlene, bili su ustaše 16 ustaške bojne na čelu sa svojim zapovednikom Antunom Ilikom iz Oseka. Ujedinjenim snagama, oni su vršili teror, hapšenja, zlostavljanja, ubijanja i pljačku nad progonjenim Srbima ovoga kraja.“ Kao posebno zapažen mučitelj u sećanju brojnih svedoka iz Mitrovice i njenih sela, ostao je izvesni Vili Hodina, zvani „Hanga“.
U to vreme, „od oružanih formacija okupatorsko-kvislinška vlast u Sremu imala je: Domobranski sremski zdrug (odred), u jačini od tri bataljona sa oko 2000 ljudi; Prvu lovačku bojnu (bataljon), XVI ustašku bojnu; XII željezničku stožernu bojnu, delove druge ustaške brigade; jedan bataljon nemačke regularne armije, sa tri voda oklopnih kola i Poljoprivrednu domobransku bojnu sa oko 700 ljudi, kao i druge manje jedinice.”
Uz ove, tu su bile i druge formacije: „oružništvo“, koje je na sebe preuzelo ingerencije predratne Žandarmerije i „redarstvo“, odnosno redovna policija. Srem je imao dva oružnička krila, vukovarsko i zemunsko, pet vodova i oko 50 oružničkih stanica, dok su „redarstvene stanice“ postojale u svim mestima koja su imala status grada. Centar „Župske redarstvene oblasti“ nalazio se u Vukovaru kao središtu Župe.
Od ustaških formacija, u gradu su aktivne bile: tabor koji je osnivan svuda gde se moglo sabrati najmanje 20 ustaša, logor koji se teritorijalno „poklapao sa kotarskim oblastima, odnosno sreskim načelstvima. Pod njihovu nadležnost spadali su svi tabori ustaškog pokreta na toj teritoriji. Na čelu logora bio je logornik koji je imao još 6 sektorskih ‘pobočnika’, pa su svi skupa činili upravu logora ustaškog pokreta. Postojalo je još ‘vijeće’ ustaškog logora.“
Iznad logora bio je „Stožer“ zamišljen kao oblasna institucija i poklapao se sa granicom Župe. „Pod njegovu nadležnost spadali su svi logori ustaškog pokreta u Velikoj župi Vuka. Na čelu Stožera nalazio se stožernik, koji je imao još 6 pobočnika. Postojala je ovde još i Uprava Stožera ustaškog pokreta i Veće Stožera ustaškog pokreta.“ Stožernik Velike župe Vuka bio je Stjepan Došen.
Organizacije domaćih Nemaca
Sličnu organizaciju razvili su i domaći Nemci. Naime, neposredno po okupaciji, „Kulturbundovi“ su bili preuređeni u „Nemačku narodnosnu grupu“. Osnovna organizacija Folksdojčera bila je „bratstvo“, koje je obuhvatalo jedan reon ili ulicu. Sledeće u hijerarhiji bile su „orts grupe“, odnosno „mesne grupe“ koje su obuhvatale sve Folksdojčere u jednom mestu. Potom sledi „Okružno vođstvo nemačke narodnosne grupe“ koje je pokrivalo širu teritoriju, pa je čitava NDH bila podeljena na pet ovih vođstava. Dva takva vođstva bila su u Sremu, u Vinkovcima i Inđiji. Inđijsko se službeno nazivalo „Okružno vođstvo nemačke narodnosne grupe za Istočni Srem“, a vinkovačko „Okružno vođstvo Sava – Dunav.“
Paralelno sa ovim, postojala je i čisto vojna formacija „Dojče manšaft“ ili „Nemačka momčad“. Srem je imao dve ovakve grupe i to „General Lauden“ i „General Borovski“. Uz „Dojče manšaft“ koji je bio u rangu bataljona, postojale su i niže formacije koje su doživljavale česte reorganizacije i nosile različita imena.
Sukob ovih hrvatskih i nemačkih formacija sa oružanim narodom i kasnije partizanskim odredima, doveo je do pojačanog terora nad civilnim stanovništvom. U gradu, Mitrovčani su i dalje hapšeni, likvidirani sa i bez presuda, nestajali su u transportima za neke od hrvatskih logora, gonjeni na prinudni rad u Nemačku i unutrašnjost NDH.
nastaviće se…
Priredio: Stevo Lapčević
