Mnogi naučnici su zažalili zbog učešća stvaranju oružja sposobnog da uništi bilo koga ili bilo šta za nekoliko sekundi.
RANO JE JUTRO šesnaestog dana jula 1945. godine. U 5:30 svetlost snažnija od sunca zasjala je nad Novim Meksikom. Vatrena lopta zbrisala je sve u neposrednoj blizini i proizvela oblak u obliku pečurke koji se podigao u visinu više od 11 kilometara.
Naučnici koji su izazvali eksploziju su slavili. Smejali su se, rukovali i nazdravljali. Zatim su ih obuzele mračne misli o smrtonosnom potencijalu oružja koje su stvorili. Upravo su proizveli prvu nuklearnu eksploziju na svetu.
Test, kodnog naziva Triniti”, bio je trijumf istraživačkog projekta Menhetn: pokazao je da naučnici mogu da iskoriste moć fisije plutonijuma. Svet je uveden u atomsko doba, a način ratovanja i geopolitički odnosi zauvek su promenjeni. Manje od mesec dana kasnije, Sjedinjene Države bacile su dve nuklearne bombe na Hirošimu i Nagasaki u Japanu, dokazujući da je moguće uništiti ogromne delove zemlje i ubiti veliki broj ljudi za nekoliko sekundi.
Još otkako je ovaj fenomen otkriven 1930-ih, naučna zajednica je pokušavala da otkrije kako da izazove nuklearnu fisiju (reakcija koja nastaje cepanjem atomskog jezgra proizvodeći ogromnu količinu energije). Nacistička Nemačka prva je pokušala da to upotrebi kao oružje, a vest o njihovim naporima procurila je iz zemlje zajedno sa prognanim političkim disidentima i naučnicima, među kojima su bili i mnogi nemački Jevreji.
Projekat Menhetn i rađanje prvih nuklearnih bombi
Nakon što je emigrant i fizičar Albert Ajnštajn 1941. godine upozorio predsednika Frenklina Ruzvelta da Nemačka možda pokušava da razvije fisionu bombu, Sjedinjene Države su se pridružile trci stvaranja nuklearnog naoružanja. Pokrenut je tajni atomski istraživački projekat, kodnog naziva Menhetn, koji je okupio najeminentnije fizičare.
Projekat se odvijao na desetinama lokacija, od Los Alamosa u Novom Meksiku, do Ouk Ridža u Tenesiju. Procenjuje se da je tokom razvoja na projektu angažovano čak 600.000 ljudi, ali njegova svrha bila je toliko tajna da mnogi od njih nisu imali pojma kako njihovi napori doprinose širem cilju. Postojala su dva puta kojima su naučnici išli ka stvaranju nuklearnog oružja: jedan na bazi uranijuma i drugi, složeniji, zasnovan na plutonijumu.
Nakon godina istraživanja, Menhetn je ušao u istoriju. Jedna od tri plutonijumske bombe proizvedene pred kraj rata uspešno je testirana 1945. godine. Sjedinjene Države razvile su i uranijumsku bombu koja još nije bila testirana. Uprkos očiglednom potencijalu ovog oružja da okonča ili promeni tok Drugog svetskog rata, mnogi naučnici koji su pomogli razvoj nuklearne tehnologije protivili su se njegovoj upotrebi u ratu. Leo Silard, fizičar koji je otkrio nuklearnu lančanu reakciju, zatražio je od administracije Harija S. Trumana (koja je nasledila Ruzvelta na mestu predsednika) da je ne koristi u ratu. Ali njegova i druge peticije, sa potpisima desetina naučnika, ostale su nezapažene.
Od Hirošime do Teorije odvraćanja
“Superbombarder” B-29 je 6. avgusta 1945. godine bacio uranijumsku bombu na Hirošimu s ciljem da primora Japan na bezuslovnu predaju. Tri dana kasnije, Sjedinjene Države bacile su plutonijumsku bombu, identičnu probnoj bombi Triniti, na Nagasaki. Napadi su desetkovali oba grada, ubivši ili ranivši najmanje 200.000 civila. Za one koji su preživeli, uspomene na bombu još uvek su žive.
Japan se predao 15. avgusta 1945. godine. Neki istoričari tvrde da su nuklearne eksplozije imale još jedan cilj: da zastraše Sovjetski Savez. Eksplozije su, nesumnjivo, pokrenule Hladni rat.
Sovjetski lider Josif Staljin je 1943. godine dao zeleno svetlo za izradu nuklearnog programa, a godinu i po dana nakon bombardovanja Japana, i Sovjetski Savez je postigao svoju prvu nuklearnu lančanu reakciju. SSSR je 1949. godine testirao svoj prvi nuklearni uređaj.
Ironično je to što su američki lideri verovali da stvaranje snažnog nuklearnog arsenala deluje kao sredstvo odvraćanja. Smatrali su da ako pokažu da Sjedinjene Države mogu da poraze SSSR, pomažu da se izbegne Treći svetski rat. Ali kada su Sjedinjene Države počele da ulažu u termonuklearno oružje koje može da bude i više od hiljadu puta jače od nuklearnog, Sovjeti su ih pratili u stopu. Godine 1961, Sovjetski Savez testirao je “Car-bombu”, moćno oružje snage ekvivalentne 50 megatona TNT-a koje je proizvelo oblak pečurke visine Mont Everesta.
Tako je počelo ono što je danas znamo kao nuklearno odvraćanje. U članku objavljenom 1959. godine pod nazivom Anatomija odvraćanja, američki vojni strateg Bernard Brodi, koji se smatra jednim od očeva ove strategije, piše: “nuklearno oružje mora uvek da bude spremno, ali se nikada ne sme da se iskoristi”.
“Bez obzira na to koliko bombi imaju ili koliko su snažne njihove eksplozije, bile su im potrebne sve veće i veće”, piše istoričar Kreg Nelson. “Nikada nije bilo dovoljno.”
Strah i protivljenje nuklearnom oružju
Kako su druge zemlje sticale nuklearne kapacitete, a Hladni rat dostigao svoj vrhunac u kasnim 1950-im i ranim 1960-im, antinuklearni pokret je rastao kao odgovor na seriju nuklearnih nesreća i testova oružja koja su uzela danak po životnu sredinu i ljude.
Naučnici i javno mnjenje počeli su da se zalažu prvo za zabranu nuklearnih proba, a zatim i za razoružanje. Ajnštajn (čije je prvobitno upozorenje Ruzveltu trebalo da spreči nuklearni rat, a ne da ga započne) bio je među njima. U manifestu iz 1955. godine, fizičar i grupa intelektualaca zagovarali su da svet napusti nuklearno oružje. “Evo, dakle, problema koji vam postavljamo, grub, užasan i neizbežan”, napisali su. “Da li ćemo stati na kraj ljudskom rodu, ili će se čovečanstvo odreći rata?”
Iako hitno, pitanje ostalo je nerešeno. Izveštaji iz 1962. godine o sovjetskom naoružanju na Kubi izazvali su Kubansku raketnu krizu, napetu konfrontaciju Sjedinjenih Država i SSSR-a za koju su se mnogi plašili da će se završiti nuklearnom katastrofom.
Kao odgovor na zabrinutost aktivista, Sjedinjene Države i SSSR (a kasnije i Rusija) su 1963. potpisale sporazum o delimičnoj zabrani testiranja, nakon čega je usledio sporazum o neširenju nuklearnog oružja 1968. godine i niz dodatnih sporazuma koji su imali za cilj ograničavanje broja nuklearnog oružja.
Međutim, prema Federaciji američkih naučnika, početkom 2020. godine u svetu je još uvek bilo oko 13.410 komada nuklearnog oružja, u odnosu na maksimum od oko 70.300 iz 1986. godine. Federacija američkih naučnika izveštava da 91 odsto svih nuklearnih bojevih glava pripada Rusiji i Sjedinjenim Državama. Ostale države su Francuska, Kina, Ujedinjeno Kraljevstvo, Izrael, Pakistan, Indija i Severna Koreja. Država za koju se sumnja da pokušava da napravi sopstveno nuklearno oružje je Iran.
Uprkos konstantnoj opasnosti od nuklearnog širenja, svega dva nuklearna oružja (bačena na Hirošimu i Nagasaki) iskorišćena su u ratu. I pored toga, piše Kancelarija Ujedinjenih nacija za pitanja razoružanja, “opasnosti takvog oružja proizilaze iz samog njegovog postojanja”.
