Velika narodna skupština Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena Banata, Bačke i Baranje, u Novom Sadu donela je 25. novembra 1918. odluku o prisajedinjenju Vojvodine Kraljevini Srbiji.
Velika narodna skupština je donela izuzetno važnu odluku, koja je uticala na istoriju Srba na ovim prostorima. Posebno treba da smo ponosni na to što su na toj skupštini žene imale izborno pravo, što je bio raritet u tadašnjoj Evropi.
Svetozar Miletić imao je važnu ulogu u procesu prisajedinjenja, zajedno sa mnogim svojim savremenicima, Jovanom Jovanovićem Zmajem, Jašom Tomićem, Milicom Miletić -Tomić …
Prisajedinjenje
Kada je zbog veleizdaje 1876, uhapšen Svetozar Miletić, Kalman Tisa i Đula Andraši su smatrali da je sa liberalima i Omladinom, kao glavnim zagovornicima srpske ideje i Srpske Vojvodine u Monarhiji završeno. Optužen je za zločin veleizdaje, jer je navodno u Beogradu, prilikom poverljivih razgovora sa predstavnicima Vlade, obećao 20-30 hiljada srpskih dobrovoljaca iz Monarhije za rat protiv Turaka, a da se zatim posle pobede u ratu podigne ustanak u Banatu, Bačkoj i Sremu, kako bi se ti krajevi priključili Kneževini Srbiji.
Iako je uhapšen u junu 1876. pred sud je izveden tek 18 meseci kasnije. Na zatvorsku kaznu od 5 godina je osuđen 18. januara 1878, a pušten je iz zatvora pomilovanjem 5. novembra 1879. Neljudski i nehumani uslovi u zatvoru u kome je Miletić tamnovao narušavali su njegovo zdravlje, ali ne i duh.
Miletić je bio, podsetimo, godinama pod prismotrom policije. Uvek je bio sumnjičen za širenje srpske ideje, za okupljanje mladih generacija srpskih intelektualnih elita koje su težile stvaranju Srpske Vojvodine. U očima Deaka, Andrašija, Etveša, Srpska Vojvodina bila je nemoguća i nepoželjna.
Oni su smatrali da je to siguran uvod u nestanak Ugarske, zbog čega od 1870ih godina govorimo o mađarizaciji koja je institucionalno i zakonski bila usmerena na Srbe, Slovake i Rumune.
Kulminacija je dosegnuta zloglasnim Aponjijevim zakonom 1907, koji je i danas u globalnoj Habzburgologiji, označen kao jedan od ključnih faktora za dezintegraciju same Monarhije.
Mađarski kolonisti ciljano su naseljavani u delove Šajkaške, gde su Srbi bili većinsko stanovništvo. Šajkaška i šajkaši kao simboli otpora mađarizaciji i u tradiciji kao legendarni i najtvrđi borci za Srpsku Vojvodinu 1848-1849, bili su posebno na udaru.
Početkom Velikog rata 1914, stanje se drastično pogoršalo, a zloglasna Racija 1942, podsetila je da Šajkaška kao stub Srpstva i slobodarstva Srba u Monarhiji, nikada nije prestajala da bude trn u oku dela elita Pešte.
Jaša Tomić kao naslednik ideja i duha Svetozara Miletića, zajedno je sa Mihailom Polit Desančićem u teškim okolnostima kraja 19. i početka 20. veka nastavio da piše, govori i zastupa ideje ravnopravnosti i političkih sloboda za koje se toliko borio Miletić.
Kada je Austrougarska anektirala Bosnu i Hercegovinu (1908), a potom započela sa serijom montiranih Veleizdajničkih procesa zbog saradnje Srba u Monarhiji sa Kraljevinom Srbijom, bilo je jasno da se Tomić i njegovi saborci nalaze na korak od sudbine koja je zadesila Miletića. Nisu ustuknuli.
Tomićevo izveštavanje iz Stare Srbije tokom Balkanskih ratova 1912-1913, udahnulo je novi život i samopouzdanje Prečnaskim Srbima.
Zastava se čitala i vesti su se pronosile velikom brzinom- Kumanovo, Bitolj, Albanska operacija, Skadar… Svaki dan započinjao je izveštajima o pobedama i časnom držanju srpskog vojnika.
Monarhija se ubrzano spremala za rat sa Kraljevinom Srbijom. Tražio se povod. Srbi u Monarhiji bili su pod prismotrom policije, koja je i sama tvrdila da Beograd i Novi Sad dišu kao jedno.
Tokom Velikog rata, Jaša Tomić se, zajedno sa svim istaknutim predstavnicima srpskih elita našao interniran, osuđen, dok se ćirilica zabranjivala, baš kao i ikona Svetog Save, a u Bosni i Hercegovini Srbi preživljavaju pogrome, dok se sveštenstvo Srpske crkve posebno nalazi na udaru.
Počinju ubistva sveštenika i njihova hapšenja i interniranja. Šuckori su prednjačili u pogromaškim akcijama. Jednom zacrtani put, ponovio se 1941, 1991…
Pobede vojske Kraljevine Srbije, slom Austrougarske, simbolički vraćaju Svetozara Miletića i njegove nezaboravljene ideje.
Srpska Vojvodina kao centar okupljanja Srba u Monarhiji, srpska državnost u imperiji Habzburga, koja će se priključiti i prisajediniti Pijemontu – Kraljevini Srbiji.
Nije bilo dvoumljenja, niti oklevanja.
Na Velikoj narodnoj Skupštini u Novom Sadu 25.11.1918, jednoglasno i jednodušno je odlučeno da se Bačka, Banat i Baranja priključe Kraljevini Srbiji, kao što će to učiniti i Srem na Rumskom zboru dan ranije.
Srpska Vojvodina, za koju se borilo, za koju se istrajavalo, i kojoj se težilo, našla se u sastavu Kraljevine Srbije i zajedno sa njom ulazi u novu zajednicu Kraljevinu SHS.
Svetozar Miletić, ostao je besmrtni vođ Srba u Monarhiji i simbol Srpske Vojvodine.
Njegova ideja, misao, govori, tekstovi, podsećaju na vreme kada je jedan istinski velikan stvarao i gradio ideju koja je okupila i ujedinila Srpstvo u Monarhiji- Srpska Vojvodina, kao Zavet postojanja, kao simbol neumorne borbe i stradanja, kao zalog za srpsko oslobođenje i ujedinjenje…
Oro klikće sa visine…
Prof. dr Goran Vasin
