I ovog 15. septembra, širom Republike Srbije i Republike Srpske obeležiće se Dan srpskog jedinstva, slobode i nacionalne zastave.
Međutim, većini ljudi je malo poznato da se simbol slobodarskog i borbenog naroda, čuvena srpska trobojka, koja postoji već više vekova, menjala kroz istoriju svog postojanja. Pa ipak, uz manje izmene u redosledu boja i izboru grba, ovo državno znamenje predstavlja vernu sliku značajne istorije Srba.
Premda je u novovekovnoj Srbiji zastava crveno-plavo-bela, u doba Nemanjića ona je imala samo dve boje – crvenu i plavu. No, ovo nije jedina zanimljivost koja se tiče srpske zastave. Promene u upotrebi amblema i boja na zastavama kroz istoriju događale su se kao posledica promena u državnom uređenju. Uprkos tim promenama, srpska zastava je ostala oličenje odvažnosti i narodnog herojstva.
Zastava u vreme Stefana Vladislava
Najstariji opis srpske zastave potiče iz 13. veka, a u njemu se pominje zastava iz perioda vladavine kralja Stefana Vladislava. Naime, reč je o zastavi koja se 1281. godine čuvala u Dubrovačkoj republici i koju župan Desa, sin kralja Vladislava, zahteva iz očeve blagajne. Pretpostavlja se da je zastava starija od opisa, s obzirom na to da je kralj Vladislav vladao od 1233. do 1243. a umro posle 1264. godine.
Zastava u vreme Dušanovog Carstva
Jedan od standardnih oblika vladarskih zastava u srednjem veku bio je steg (zastava), odnosno preciznije rečeno: svilena ili platnena tkanina sa simbolima plemićke-vladarske porodice (dinastije) kvadratnog oblika, koja je postavljena na koplje, a u nekim slučajevima i na koplje sa konzolom (sa gornje strane), radi održavanja oblika kvadratne zastave.
Prema sačuvanim istorijskim spisima, zastava cara Dušana izgledala je potpuno drugačije. Naime, na mapi iz 1339. godine koju je napravio Anđelino Ducert, nalazi se najstariji crtež srpske zastave. U pitanju je Dušanova crveno žuto državno obeležje: crveni dvoglavi orao na žutom polju.
Da su crvena i žuta definitivno bile boje srpske zastave iz ovog perioda potvrđuje i zastava carske konjice koja se čuva u Hilandaru. Ova je zastava crveno-žuta dvobojka trouglastog oblika.
Zastava u vreme Prvog srpskog ustanka
Zastava je poznata kao Ustanička ili Zastava Vožda Karađorđa. Zastava je postojala u Ustaničkoj Srbiji od 1804. do 1813. godine.
Vožd Karađorđe bio je predvodnik Prvog srpskog ustanka koji je Srbiju izveo iz turskog ropstva, postavljajući temelje novovekovne srpske države. Srbija je zemlja koja u jeku Francuskih revolucionarnih ratova, ukinula feudalne odnose tokom Ustanka, što će i knez Miloš Obrenović potvrditi Đurđevdana 1835. godine.
Zastava u vreme Sretenjskog ustava
Sretenjski ustav se s pravom smatra rađanjem moderne srpske ustavnosti. Poseban značaj praznika je i što je Prvi srpski ustanak podignut na Sretenje 1804. godine. Ipak, zastava koja je tada predstavljala Srbiju izazvala je brojne kontroverze – ne samo zato što država u vazalnom odnosu ne bi ni smela da je ima, već i zbog njenog očigledno „francuskog“ kolorita.
U stvari, zastava sa slike je očigledna „replika“ francuske revolucionarne zastave, sa rasporedom boja (crvena-bela-plava) koji odstupa od današnje (crvena-plava-bela). Zastava Srbije je bila „frankofona“, kao i sam Sretenjski ustav koji je pisan pod očiglednim uticajem francuskih revolucionarnih zakona.
Grb na ovoj zastavi je takođe specifičan, a u članu 4 Sretenjskog ustava opisan je ovako: „Grb narodni srpski predstavlja krst na crvenom polju, a među krakovima krsta po jedno ognjilo okrenuto krstu. Sav grb opasan je zelenim vencem s desne strane od hrastova, a sa leve od maslinova lista“.
Tvorac grba, kao i ustava, bio je Dimitrije Davidović. Zastava je podelila sudbinu pomenutog ustava, koji je ukinut brzo nakon donošenja, nakon ogromnog pritiska od strane Rusije i Turske.
Zastava Kneževine Srbije od 1838. do 1839. godine
Ova zastava verovatno potiče iz 1838. godine.
Knez Miloš tada zahteva da tri boje budu u drugačijem rasporedu, sličnijem ruskom, pa zastava postaje crveno-plavo-bela, a menja se i grb.
Ta zastava je prva na kojoj je raspored boja kao i danas, ali postoji i jedna razlika – u gornjem levom uglu bile su četiri zvezdice. One su simbol sizerenstva sultanu, knez Miloš je na tome insistirao kao na dokazu odanosti, ali i individualnosti Srbije na političkom planu.
Dakle, srpska zastava iz tog doba treba da posvedoči o pripadnosti Srba hrišćanskoj kulturi, ali i da uobliči srpski nacionalni identitet na novi način, drugačije od ostalih hrišćanskih naroda u Osmanskom carstvu.
Vrlo je interesantan je razlog dodavanja grba na sredinu. U tom periodu, bio je običaj da se zastava zastava podigne naopako na jarbol kao znak opasnosti. To je verovatno dovodilo do zabuna, jer ako okrenemo rusku zastavu naopako – dobijamo srpsku, i obrnuto.
U to doba korišćena je i crveno-plavo-bela trobojka, bez ikakvih oznaka.
Zastava Kneževine Srbije od 1869. do 1872. godine
Ova zastava koja potiče iz ustava iz 1869. godine, ima ocila bez krune i venaca. Na crvenom polju vidimo tri šestokrake zvezde. One su simbol otomanskog suvereniteta nad Srbijom, kao što je bio slučaj i sa Moldavskom i Vlaškom zastavom.
Zastava Kraljevine Srbije od 1882. do 1918. godine
Srbija 1882. godine postaje kraljevina, a Milan Obrenović prvi novovekovni kralj.
Tada je takođe promenjena zastava.
Kneževski grb sa krstom i ocilima zamenjen je grbom sa dvoglavim srebrnim orlom i zlatnom krunom.
Milan Obrenović je vladao do 1889. godine, kada je abdicirao u korist maloletnog sina Aleksandra, koji će na vlasti biti do Majskog prevrata 1903. godine.
Srbija je crveno-plavo-belu trobojku koristila sve do 1918, kada se pridružila Kraljevstvu Srba, Hrvata i Slovenaca, kasnije preimenovanog u Kraljevinu Jugoslaviju. Kao vid simbola u grbu Kraljevine SHS, ostaju četiri srpska srebrna ocila na crvenom štitu.
Zastava u vreme Drugog svetskog rata od 1941. do 1944. godine
U periodu Drugog svetskog rata Srbija je koristila crveno-plavo-belu trobojku sa belim dvoglavim orlom u sredini, bez krune.
Ta zastava se koristila sve do kraja rata kada je promenjena i ubačena zvezda petokraka.
Zastava SR Srbije od 1945. do 1992. godine
Svaka od šest republika Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije (SFRJ, plavo-belo-crvena) imala je sopstvenu zastavu, pa tako i Srbija (crveno-plavo-belu) – sa petokrakom.
To je trajalo sve do 1991. godine, kada je petokraka uklonjena.
Zastava Republike Srbije od 1992. do 2004. godine
1992. godine Srbija će za državno obeležje uzeti tradicionalnu srpsku trobojku, ovog puta bez grba. Ta zastava će biti u zvaničnoj upotrebi sve do 2004. godine.
Zastava Republike Srbije od 2004. godine do danas
Zastava bez grba bila je u upotrebi do 2004. godine kada je usvojena zastava sa dvoglavim orlom pod krunom.
Redizajn grba urađen je 2010. godine i ta trobojka je i danas zvanično državno obeležje Republike Srbije.
