U izdanju „Arhiva Vojvodine“, ovih dana trebalo bi da svetlo dana ugleda „Spomenica žrtava Drugog svetskog rata u Sremskoj Mitrovici“.
Radi se o drugom, dopunjenom i proširenom izdanju knjige koju je 1951. godine, napisao jedan od najpoznatijih nacionalnih i kulturnih mitrovačkih radnika Jovan Udicki (1881-1851), a početkom jula 1955. objavio Muzej Srema uz saopštenje da je usled finansijskih i tehničkih razloga, originalni rukopis skraćen i stilski izmenjen.
Tako je na 74 strane teksta mitrovačkoj i široj javnosti na uvid stavljeno gotovo 700 imena žrtava nacističkog i ustaškog terora. I mada se sa punim pravom smatra da ovaj spisak, koji ne podrazumeva i žrtve mitrovačkih sela sa kojima je grad na Savi činio jedinstvenu celinu (kotar), nije potpun, on i danas predstavlja najvažnije svedočanstvo o strahotama genocidne politike koju je na području Srema tokom Drugog svetskog rata smišljeno sprovodila Nezavisna Država Hrvatska.
I sam žrtva terora, Jovan Udicki je, iako već u poznim godinama, brižljivo sakupljao podatke o žrtvama, trudeći se da svoju ljubav prema njihovom delu i stradanju posvedoči i proširivanjem teksta osnovnim podacima o njihovim životima. Time je on sa jedne strane pred nas stavio svoju procenu razmere ustaškog krvološtva, dok je sa druge pokazao da se iza svakog broja nalaze ljudi, trgovci, đaci, radnici, lekari, učitelji, učiteljice, domaćice, majke, očevi, dedovi, bake, deca, unuci… Srbi, Jevreji, Romi, ali i Hrvati, Rusini, Mađari… čiji su životi bili naglo prekinuti udarom metka, čekića ili malja, ubodom noža, zasecanjem sekirom, spljaivanjem u palionicama, u kućama i na poljima. U tome leži najveća vrednost spisa koji je pred čitaocem.
Zahvaljujući Jovanu Udickom, mi danas znamo da su Mitrovčani umirali na bojnom polju, u nemačkim logorima, u Osnabriku, Aušvicu, Dahauu, u ustaškim logorima i jamama, u Jadovnu, Jasenovcu, ali i na svojim poljima, širom ravnog Srema, od Zemuna do Dudika u Vukovaru, na Fruškoj gori i na kraju u svojim selima i svojoj Sremskoj Mitrovici. Ubijani su bez milosti i bez obzira na godine i pol.
Prema rezultatima do kojih je došao Arhiv Vojvodine, Srem je tokom Drugog svetskog rata izgubio preko 40.000 stanovnika, što je deset posto ukupnog broja njegovih žitelja. Ako uzmemo u obzir da su Srbi činili nadpolovičnu većinu Srema, od Zemuna do Vukovara, te da najveći broj pobijenih čine upravo Srbi, onda taj postotak ide još i više. Samo je tokom akcije Viktora Tomića, u leto 1942. Srem izgubio više od 7.000 svojih najboljih sinova i kćeri.
Rukopis koji su obradili, dopunili, obogatili kako fotografijama mučenika muzejski radnici, kustos Jovana Trivunović i Stevo Lapčević, nalazi se u „Muzeju Srema“, u fondu NOB-a, inventarni broj: 1463.
Posebnu vrednost predstavljaju i dva spisa: „Rekonstrukcija ustaškog aparata u Sremskoj Mitrovici“ i svedočanstvo o zloglasnom ustaškom mučilištu „Kustodiji“ koji se takođe čuvaju u Muzeju Srema, a koji su ovom prilikom prvi put stavljeni na uvid javnosti. Prvi dokument zapravo predstavlja izveštaj koji je za svoje potrebe sastavila OZNA, a drugi zbir čitavog niza svedočanstava koja su iza sebe ostavili preživeli.
„Spomenica“ ima ukupno 333 strane, u uvodnom delu donosi kraću biografiju Jovana Udickog, kao i sažeti prikaz stradanja Srba Srema od hrvatskog režima, dok je recenziju napisao istoričar dr Čedomir Antić koji je, između ostalog zabeležio i da ista „dolazi u pravi čas da obogati biblioteku istorije koja nastaje u modernom Sremu našeg veka – oblasti novih prilika i drugačijih okolnosti nego što je to bio slučaj u ranijim epohama, koja ne zaslužuje istorijsku amneziju, niti sebi može da priušti zanemarivanje sopstvene prošlosti.“
„Spomenica koja je pred Vama predstavlja i redak slučaj višegeneracijskog kontinuiteta i nastavljanja ranijeg istoriografskog, zadužbinskog dela. Naime, Jovana Trivunović i Stevo Lapčević skromno su ‘priredili, obradili i predgovor napisali…’, ali su suštinski – na temeljima pre sedamdeset godina napisane i donekle zaboravljene Spomenice autora Jovana Udickog – sastavili novu, osavremenjenu spomenicu. Nastala uoči i povodom osamdesete godišnjice genocidne ekspedicije ustaškog prvaka Viktora Tomića koja je širom Srema skrivila brojna zlodela i zločine, ova knjiga pored ranijih tekstova i spiskova žrtava sadrži i arhivske dokumete koji su sada po prvi put objavljeni, kao i fotografije i faksimile dokumenata.“
