Ustaška organizacija je imala formu prilagođenu administrativnoj podeli NDH. Glavni rukovodeći organ ustaške organizacije bio je Glavni ustaški stan. On je bio smešten u Zagrebu imao je podelu na grupe poslova kao i svaka druga organizacija.
Glavni ustaški stan bio je neposredno podređen poglavniku Paveliću koji je imao svoje doglavnike i poglavnike pobočnike. To je bilo telo koje je rukovodilo državnim aparatom i ustaškom organizacjom.
Svaka Župa imala je po jedan ustaški stožer, a stožernici su bili ustaše iz zemlje, ali već pri kraju 1941. ustaškim stožernicima imenuju se ustaški povratnici (iz redova onih ustaša koji su bili sa Pavelićem zajedno u emigraciji). Ustaški stožernik za Srem bio je Došen Stjepan, čija je nadležnost bila da kontroliše ustaške organizacije i vodi brigu o njezinom razvoju kao i da kontroliše državne ustanove.
Posle formiranja NDH i prauzimanja valsti odmah se postavilo pitanje – rad na okupljanju Hrvata u ustaške organizacije, sa ciljem pooštravanja otvorenije borbe protiv drugih nacija, a naročito Srba. Kako je do toga došlo i kako se to u samom početku postavilo, najbolje će se videti iz zapisnika koji je načinjen tokom ispitivanja Grginčević Anice iz Sremske Mitrovice: „Odmah po početku NDH, povedena je antisrpska pollitika uperena direktno protiv Srba, Jevreja i Cigana. Ustaški ideolog dr Gvozdić Petar dosledno je sprovodio u tim danima politiku Pavelićevog aparata u Srem. Mitrovici. On je radio na organizovanju ustaškog pokreta i stvarao organizacije u Mitrovici. On je bio taj koji je pozivao sve Hrvate na zborovima da se okupe oko NDH apelujući da je to njihova sveta dužnost i pobrinuo se da ni jedan Hrvat ne ostane van ustaškog pokreta. Čak šta vše i omladinu je okupljao oko ustaške organizacije i tražio da se u nju unese što više ustaške ideologije.
Godinu-dve dana od postojanja NDH, Srbi u Mitrovici bili su potpuno odvojeni od svakog javnog i kulturnog života, nastalo je proganjanje do krajnjih mera i metoda koji su se mogli zamisliti. U to vreme, bez iznimka, u gradu među Hrvatima vladala je čvrsta vera u pobedu savezničke nemačke armije koja je kako su govorili, konačno donela slobodu hrvatskom narodu. Nacionalna mržnja među Hrvatima, dostigla je najveći vrhunac. Tako ostaje sve do Tomićeve akcije u leto 1942. godine. U to vreme i nemačka armija doživljava prvi krizu na istočnom bojištu.
Odziv mitrovačkih Hrvata u redove ustaške vojske i druge ustaške jedinice do samog slanja na Istočni front bio je opšti i svi Hrvati odlazili su u vojsku. Kasnije kada je NDH imala obavezu slanja jedan deo vojske na Istočno bojište, tada taj odziv gubi svoj opšti karakter, kada počinje prikrivanje i neodlaženje u vojsku. U to vreme po NDH povećavala se opasnost od NOP-a, zbog čega se nije htelo svakome ni ginuti.“
Mitrovački ustaški Logor: ova organizaciona jedinica poklapala sa teritorijom sreza, a grad iako je imao svoju autonomiju, ipak je potpadao pod ustaški logor. Logornik u Mitrovici bio je 1941. Andrija Krzmanović, ali kada su učestale žalbe u Zagreb na rad ustaških logora, onda su jednom podredbom Poglavnika smenjeni svi logornici. Ova odredba je imala formalni karakter, pa su logornici ostajali na svojim dužnostima, samo što više nisu nosili naziv logornika, već ustaških poverenika. Tako je u Mitrovici dužnost ustaških poverenika i dalje vršio Andrija Krzmanović, koji je do ove odredbe bio logornik.
Posle ove odredbe o smenjivanju logornika dolazio je u Mitrovicu iz Vukovara Stjepan Došen, da konsultuje ljude koga bi trebalo postaviti za logornika umesto Andrije Krzmanovića, ali kako je saznao tadašnji šef policije Franjo Truhar, Došen nije mogao naći pogodno lice koga bi imenovao za poverenika, jer se lica koja je on hteo da imenuje nisu htela da prime te dužnosti. Dolazili su u obzir: Ilija Šinjor, Luka Buconić i još neki. Stvar je svršena time, što je Krzmanović i dalje ostao u logoru, samo je imao naziv ustaškog poverenika, dok je kasnije imenovan za ustaškog logornika Ivan Matijaščić iz prve Hrvatske štedionice.
S vako mesto gde je bilo pristalica ustaškog pokreta imalo je ustaški tabor. Ustaški tabor je bila najniža organizacijska jedinica ustšakog pokreta. Njom je rukovodio ustaški tabornik. U Mitrovici to je bio Mata Ciprijanović.
Ustaški tabor obrazovan je u Mitrovici tek 1942. godine. U 1941. godini nije postojao, a funkciju ustaškog tabora vršio je ustaški logornik, jer je tu bilo mnogo gloženja oko toga ko će biti imenovan za tabornika, dok na koncu nije pao izbor na Ciprijanovića.
Oko logora, a naročito oko Andrije Krzmanovića u sprovođenju ustaške politike postajla je jedna grupa Hrvata, koji su se u svemu solidarisali sa politikom logora: Dr Helbih Karlo, po odlasku dr Gvozdića iz Mitrovice u Zagreb, na dužnost Velikog župana pri Ministarstvu unutrašnjih poslova, preuzima ulogu dr Gvozdića i u tom poslaničkom pogledu. On u isto vreme postaje kao intelektualac najuticajniji u logoru, a uticaj na Krtmanovića osetio se u svim prilikama. Postaje stalno društvo Krzmanovića i skoro celo vreme provodi u logoru. U isto vreme postaje i prvi kadnidat za logornika iz razloga što se KRzmanović osećao nedoraslim i nevveštim u rukovanju na dobivenom položaju iz kojih razloga ova dva intelektualca imaju na njega veliki uticaj. Dr Rački Franja, kao dugogodišnji župnik u Srem. Mitrovici imao je veliki uticaj na sve slojeve Hrvata. On se od samog početka kapitulacije držao pasivno, ali je u tome bio oprezan i polako se uvodi u ustaški logor. U više navrata viđan je od strane tadašnjeg šefa policije Franje Truhara u kancelariji logornika Krzmanovića, u društvu Gvozdića, Helbiha i drugih. Truhar Franjo više puta je čuo kako se Krzmanović za savete obraćao Račkom, isto kao i Gvozdiću. Erdej Franjo, takođe je imao dosta uticaja na Krzmanovića Andriju, no on je bio nešto manji od gore navedenih. Veza je održavana u logoru ličnim kontaktom ili preko sednica, a u logoru se mogao videti često puta.
Kao istaknutije članove Logora treba još spomenuti i: Mahac Andrija, Komerički Draga, Đaja Antun, inžinjer Brezinčak, Hofman Antun, Hirtankaner, Kikić Marko, Poduška – fotograf, Stipetić – sudija, Kimpf – poslastičar, Velček Petar, dok kao Srbe-saradnike treba istaći: Mihajlović Vlada, Majstorović Rada, Georgijević Miloš – Šaca, Tatić Pera i Sekulić Mica (žena streljanog trgovca Sekulića).
nastaviće se…
Priredio: Stevo Lapčević
